کتاب صوتی قمارباز

داستایوفسکی؛ جنایت­‌کار بالفطره

در وصف فئودور میخایلوویچ داستایوفسکی (1881-1821) شاید بیان این نقل­‌قول از فروید کافی باشد که می­‌گفت: «از این مرد متنفرم. او یک جنایت­‌کار بالفطره است.»

داستایوفسکی بی­گمان استاد بی­‌بدیل تحلیل شخصیت است. آن­‌طور که هنوز پس از گذشت نزدیک به 150 سال، هم‌­چنان آثارش خوانده شده و مورد بررسی و پژوهش قرار می‌­گیرند. شخصیت‌­هایی که او پرداخته، آن­قدر واقعی و دقیق توصیف شده‌­اند که ما را عمیقاً به فکر فرو می‌­برند. شخصیت­‌هایی که از دل «جنایت و مکافات»، «ابله»، «برادران کارامازوف»، «همیشه شوهر» و دیگر آثارش، بیرون می‌­آیند و گاه ما را به چنان شناخت و درکی رهنمون می­‌سازند که سویه‌­های تاریکی از اسلوب رفتار و روابط آدمی را برای­مان آشکار می­‌دارد: «آدمی­زاد دوست دارد دوستِ صمیمیِ خود را پیشِ خود خار ببیند. دوستی بر پایه‌­ی حقارت حریف استوار است.» (قمار باز)

فردریش نیچه در جایی اذعان داشته آن­‌چه درباره‌­ی روان­شناسی آموخته، عمدتاً حاصل مطالعه­‌ی آثار داستایوفسکی‌­ست. ریشه‌­ی این درک عمیق نویسنده از محیط پیرامون‌اش را، شاید باید در شیوه‌­ی زندگی او و تجربه­‌هایی که از سر گذرانده جستجو کرد. آن­‌طور که خودش در جایی گفته :«آدمی هرقدر هوشمند­تر باشد، افسردگی و بطالت­‌اش بیشتر است.»

گفتنی­‌ست سورئالیست­‌ها نیز بیانیه خود را بر اساس نوشته‌­های این نویسنده ارائه کرده­‌اند.

او که تا پایان عمر از حملات صرع رنج می­‌برده، شخصیت‌­های محوری آثارش را عمدتاً مانند خود خلق کرده؛ عصیان­گر، بیمار و روان­‌پریش. مثال حاضر، آلکسی ایوانیچِ رمان قمارباز. ضمن آن­‌که گفته شده، اعتیادِ خود داستایوفسکی به بازی رولت نیز، الهام­‌بخش خلق این اثر بوده است.

رمانی که ظرف 26 روز خلق شد

داستایوفسکی رمان «قمار­باز» را در سن 45 سالگی و در سال 1867 نوشت. چگونگی شکل­‌گیری و پدید آمدن این اثر ماجرای جالبی دارد.

زندگی داستایوفسکی غالباً با فقر و تنگدستی قرین بود. سال1863، مجله­‌ی "زمان"، نخستین نشریه­‌ی داستایوفسکی و برادرش میخائیل به­‌دستور دولت توقیف شد. انتشار این مجله که با موفقیت زیادی همراه بود، معیشت او  را تا حدودی بهبود می­‌بخشید، ولی با توقیف آن، زندگیِ داستایوفسکی دوباره دچار فقر و فلاکت شد. در نتیجه‌ی قرض‌­هایی که بعد از تعطیلی مجلّه و نیز مرگ برادرش، بر جای مانده بود وی تصمیم تازه‌­ای گرفت و خود را در موقعیت عجیبی قرار داد. او در ازای پیش پرداخت ناچیزی که از یک دلّال کتاب دریافت می­‌کرد، می­‌بایست ظرف مدت کمتر از یک ماه، نسخه­‌ی دست­‌نویس رمانی تازه را به او تحویل بدهد. از این‌­رو هم­‌چنان که مشغول فرجامِ یکی از شاهکارهایش «جنایت­ و­ مکافات» بود، تصمیم گرفت طرحی را که سه سال پیش در ذهن‌­اش پرورانده بود، بازگو کند. بنابراین چون فرصتی نداشت، دختر تندنویسی به نام «آنا گریگوریونا» را به کار گرفت تا در عرض بیست و شش روز این رمان را بنویسد. وی بعد ها با او ازدواج کرد و صاحب چهار فرزند به نام های سوفیا، لیوبوف، فیودور و الکسی شد. آنا توانست سر و سامانی به زندگی داستایوفسکی بدهد. داستایوفسکی در یکی از داستان­‌هایش ذکر کرده که همه‌­ی موفقیت‌اش را مدیون آنا همسر جوان و مهربان‌­اش می‌باشد ... در نهایت این رمان، قمارباز نامیده شد.

این اثر اولین بار توسط جلال‌­آل‌­احمد ترجمه و درسال 1327 در ایران منتشر شد.

خنک آن قماربازی که بباخت هرچه بودش/ بنماند هیچش الا هوس قمار دیگر

این رمان بر محوریت قمار شکل یافته است. در­واقع ایده و نگاهی که داستایوفسکی در سراسر این رمان می­‌پروراند نوعی شباهت زندگی با قمار است. داستان را دو قمارِ هم­زمان پیش می­‌برد یکی صحنه‌­های بازی بر سر میز رولت و دیگری بازی­یی که شخصیت­‌های داستان بیرون از کازینو و در خلال زندگی، آن­ را میان خود پیش می‌­برند.

راویِ داستان، آلکسی ایوانیچ معلم سرخانه­‌ای­‌ست که در جمع خانوادگیِ یک ژنرال روس، انجام وظیفه می‌­کند. این خانواده که در اثر سهل­‌انگاری­‌ها و ولخرجی­‌ها و قمار ژنرال، ثروت خود را از دست داده در هتلی در رولتنبورگ در اروپای مرکزی اقامت دارد (ذکر شده که نام این شهرِ خیالی، درواقع برگرفته از عنوان یکی از آلات قمار یعنی رولت است و چیزی شبیه شهر قمار معنا می‌دهد) آن‌­ها چشم انتظار مرگ عمه­‌ی ژنرال هستند تا ارث مناسبی به خانواده انتقال داده شود. در اطراف این خانواده، افراد دیگری نیز حضور دارند که هریک به‌­نوعی با اعضای این خانواده ربط پیدا می­‌کنند.

دغدغه­‌هایی هم‌­چون عشق، ثروت، شهرت و ... آن چیزهایی هستند که شخصیت‌­های رمان در خلال داستان با آن­‌ها درگیر می­‌شوند و ما را نیز به شکلی اعجاب­‌آور با خود همراه می­‌کنند؛ چه در صحنه‌­های مربوط به قمارخانه که گویی هیجان و تشویش میزِ بازی، به­مان سرایت می­‌کند و چه در موقعیت‌­ها و دو راهی‌­های غامضِ جریان اصلی زندگی، که انگار در مقام تصمیم­‌گیری و انتخاب قرار می­‌گیریم.

  برشی از کتاب

همه چیزم را باخته بودم. همه چیزم را! از کازینو بیرون آمدم. آن ­وقت دیدم یک گولدن ته جیبِ جلیقه‌­ام مانده. گفتم: «آه پس هنوز می‌توانم غذایی بخورم!» اما صد قدم نرفته بودم که تصمیمم عوض شد. برگشتم و یک گولدن را روی مانک گذاشتم (بله خوب به یاد دارم. روی مانک) و جداً وقتی آدم در کشوری بیگانه دور از وطن و کس و کارش تنهاست و نمی‌داند که همان روز چه خواهد خورد و می‌خواهد آخرین گولدن خود را، آخرین­‌اش را به خطر اندازد، احساس عجیبی دارد. اما خطر کردم و بُردم و بیست دقیقه بعد با صدوهفتاد گولدن در جیب از کازینو بیرون آمدم. این یک واقعیت است. گاهی آخرین گولدن چه کارها می‌کند! اگر شکستم را پذیرفته بودم اگر جرئت تصمیم نمی‌داشتم چه شده بود؟ … فردا، فردا، همه چیز تمام خواهد شد.

جهانِ کتاب از منظری دیگر

به اعتقاد برخی از تحلیل­‌گران، داستایوفسکی در این کتاب در ضمنِ روایت داستان، افکار و منش حاکم بر طبقاتِ مردمان هم‌­عصر خود را به مسلخ انتقاد کشانده. به‌­طور مشخص اساسِ نظام فکری روشن­‌فکران روسی و طبقه‌­ی اشرافی کلیه­‌ی اروپا. او فراموش کردنِ موازین اخلاقی و انسانی را به­‌سبب افکار آزادی­‌خواهانه، خطرناک شمرده و هشداری در مورد بروز تمامیت­‌خواهی و استبدادی به­‌مراتب بدتر از گذشته می­‌دهد.

 و در نگاه‌ی کلی شاید نه فقط نشستنِ سر میزِ رولت، که سپردن زندگی به دست حوادث، خود یک قمار سراسری باشد. گویی همگان قمار می­‌کنند ... در جایی از کتاب آمده: «کسی که به راستی آقامنش باشد حتی اگر تمام هستیِ خود را ببازد، نباید پریشانی در خود ظاهر سازد»

دعوت به شنیدن

اگر بنا به حجم و ساختار رواییِ کتاب­‌های داستایوفسکی، هیچ­گاه با جهانی که او می‌­آفریند روبرو نشده‌­اید، لازم است بدانید که در این کتاب از اطناب و توصیفات روایی معمولِ داستایوفسکی –چندان­ که در ابله یا جنایت­ و­ مکافات شاهدیم- خبری نیست. بلکه بیش از آن، هیجانِ پیش­رفتِ ماجرای داستان را لمس خواهیم کرد. به این سبب شاید این کتاب ضمن ترسیم قدرتمندِ مختصاتِ جهانِ فکریِ این نویسنده­‌ی بزرگ، مقدمات مواجهه با کتاب‌­های دیگر او را نیز برای­تان فراهم آورد. این اثر صوتی را می‌توانید با اجرای دل­نشین آرمان سلطان‌­زاده بشنوید.